Cmentarz kamionkowski
Na cmentarzu kamionkowskim pochowanych zostało wiele pokoleń mieszkańców wsi Kamion i Skaryszew, a później Grochowa i Pragi. Znaleźli tu wieczny spoczynek również żołnierze Powstania Listopadowego, Insurekcji Kościuszkowskiej i obrońców Pragi z 1794 r. oraz ofiar bitew szwedzkiego Potopu z lipca 1656 r. na prawym brzegu Wisły.
Widok na XIX-wieczną dzwonnicę i zachowaną kwaterę grobów familijnych – listopad 2022 r.
Kamionkowska nekropolia jest jedynym zachowanym w Warszawie cmentarzem przykościelnym. Do drugiej połowy XVII w. zmarłych grzebano bowiem „na poświęconej ziemi” przy – lub w – kościele w przypadku katolików, a w sąsiedztwie świątyń w przypadku innych wyznań. Cmentarze poza granicami miasta, „w polu”, władze publiczne zaczęły zakładać z powodów higienicznych, aby ograniczyć rozprzestrzenianie się epidemii w coraz gęściej zaludnionych miastach. Cmentarze te nie cieszyły się z początku popularnością, władze więc musiały nieraz poprzeć tę ideę zakazem grzebania zmarłych w mieście i nakazami likwidowania przykościelnych cmentarzysk.
Początki cmentarza kamionkowskiego sięgają zapewne XIII w., kiedy powstała parafia we wsi Kamion. W późniejszych czasach siedziba parafii została przeniesiona do Skaryszewa, ale kamionkowski cmentarz nie został zlikwidowany. Z tego okresu nie zachowały się jednak żadne pozostałości. Założony został przy trakcie prowadzącym z Pragi na wschód, później nazwanym Traktem Brzeskim. Obecny adres to ul. Grochowska 365.
Pomnik upamiętniający poległych żołnierzy Powstania Listopadowego – listopad 2022 r.
W znajdującej się niegdyś na cmentarzu kaplicy latem 1920 r. ksiądz Ignacy Skorupka odprawiał mszę dla oddziałów ochotników, wyruszających do walki z bolszewikami, co upamiętnia teraz tablica pamiątkowa, wmurowana w ścianę wzniesionej w 1931 r. modernistycznej bazylice Matki Boskiej Zwycięskiej. Ze starej kaplicy pozostała tylko drewniana dzwonnica z początku XIX w. z dwoma XVII-wiecznymi dzwonami. W ścianę bazyliki wmurowana jest też stara tablica poświęcona pochowanemu na Kamionku dowódcy obrony Pragi w 1794 r. gen. Jakubowi Jasińskiemu oraz płk. artylerii Górskiemu, jego synowi porucznikowi i innym artylerzystom. Obok głównego wejścia do świątyni wmurowana jest tablica z popiersiem gen. Tadeusza Rozwadowskiego, dowódcy zasłużonego w obronie Lwowa i Bitwie Warszawskiej 1920 roku.
Cmentarz został zamknięty przez władze w 1887 r., niemal trzy lata po poświęceniu nowego cmentarza na Bródnie. Odtąd pochówki prażan miały odbywać się tylko tam. Nie dotyczyło to trzydziestu rodzin, posiadających na Kamionku murowane rodzinne grobowce, w których można było oficjalnie chować bliskich jeszcze przez 12 lat, a za specjalnym pozwoleniem nawet później. Wśród zachowanych znajdują się epitafia lekarza, urzędników, carskich oficerów, dzieci i wielu obywateli przedmieścia Pragi. Mianem obywatela określano właścicieli ziemskich na prowincji, a w miastach posiadaczy nieruchomości – domów lub warsztatów i fabryk.
Nekropolia kilkukrotnie popadała w zapomnienie lub była celowo niszczona, a następnie odbudowywana. Groby ofiar rzezi Pragi 1794 r. i ofiar potopu szwedzkiego zostały zniszczone przez Rosjan i odbudowane po odzyskaniu niepodległości. Nie da się ustalić dziś miejsca tych pochówków, tak samo jak miejsca pochowania żołnierzy Powstania Listopadowego. Także większość zachowanych cywilnych nagrobków nie stoi na swoim pierwotnym miejscu. Nie mniej niż Rosjanie przyczyniło się do tego zaniedbanie cmentarza w XIX i XX wieku, a zwłaszcza budowa bazyliki i plebanii i związane tym prace ziemne. Zachowane pomniki zostały ustawione na nowych miejscach, niektóre otrzymały nowe płyty pamiątkowe.
-
- Pomnik obrońców Pragi w 1794 roku, generałów Jakuba Jasińskiego i Tadeusza Korsaka. W tle budynki zakładów Wedla przy ul. Lubelskiej, listopad 2022 r.
-
- Pomnik obrońców Pragi w 1794 roku, generałów Jakuba Jasińskiego i Tadeusza Korsaka.
-
- Tablica i popiersie gen. Tadeusza Rozwadowskiego wmurowana we frontową ścianę bazyliki Matki Boskiej Zwycięskiej – listopad 2022
-
- Jeden z zachowanych nagrobków praskiej rodziny Skoryna – listopad 2022 r.
W 1886 r., tuż przed zamknięciem cmentarza, przeprowadzono spis, z którego wynikało, że: „na cmentarzu znajduje się grobów familijnych 47 i 95 mogił ogrodzonych sztachetkami, nadto kamieni grobowych 68 i 38 pomników. Z liczby rodzin mających groby familijne, 34 złożyły deklaracye, iż życzą sobie korzystać z tych grobów i nabyć na własność ziemię pod takowemi będacą”. W 1916 r. naliczono 125 kamieni z nazwiskami i 19 pomników nieczytelnych. W 2006 r. zdołano odcyfrować 76 nazwisk. Wśród zachowanych do dziś znajdują się epitafia lekarza Jana Kleckiego, urzędników, carskich oficerów, dzieci i wielu obywateli przedmieścia Pragi, m.in. rodziny Buczyńskich, Łaskich, Skoryna, Orszagh, Ślosarskich.
Na terenie cmentarza, po lewej stronie od wejścia, znajduje się od 1995 r. pomnik upamiętniający ofiary Katynia, który miał stanąć na Powązkach. Niedaleko wejścia u zbiegu ulic Grochowskiej i Lubelskiej znajduje się pomnik generałów Insurekcji Kościuszkowskiej Jakuba Jasińskiego i Tadeusza Korsaka.
Teren nieczynnego od końca XIX w. cmentarza jest starannie utrzymany i ogrodzony. Pomników zachowało się niewiele, teren przypomina bardziej park.
Tekst i zdjęcia: Krzysztof Gutowski
